مدیریت بحران

یادداشت با موضوع “مدیریت بحران شهری”

دکتر سولماز رضایی

روزنامه آفتاب یزد – ۹ آذر ماه ۹۶ صفحه ۱۴

لینک در سایت روزنامه

مدیریت بحران شهری
حدود ۷۵ درصد مردم دنیا در مناطقی زندگی می کنند که در دهه های اخیر یکی از چهار عامل مرگ و میر یعنی زلزله، خشکسالی، طوفان و سیل را تجربه کرده اند. میزان تلفات این حوادث ارتباط مستقیمی با فرآیندها و نظامات توسعه خصوصاً در شهر ها دارند که در صورت عدم رعایت موازین زیربنایی و اصول توسعه پایدار، خود سبب تشدید اثرات به جامانده از این حوادث می‌شوند. به عبارتی دامنه خسارات ناشی از چنین حوادث مخرب طبیعی و گاهاً انسانی، صرفاً به نوع و قدرت ویرانگری آن ها بستگی ندارد بلکه بسیاری از رویکردهای برنامه ریزی شهری و شهرسازی در این زمینه تاثیر فراوانی خواهد داشت. در نگرشی نسبت به آینده، بقاء، در گرو عدم غافلگیری و موفقیت پاداش غافلگیر کردن است. برهمین اساس در سال ۱۹۸۹ سازمان ملل دهه ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ را دهه کاهش اثرات بلایای طبیعی نامگذاری کرد که هدف آن افزایش آمادگی کشورها در مقابل حوادث اجتناب‌ناپذیر بود. به عبارتی این سازمان فرهنگ پیش آگاهی و محافظت را بسیار موثر تر از عکس العمل بعد از حوادث عنوان می کرد.
با توجه به ماهیت غیر مترقبه بودن بسیاری از اشکال حوادث طبیعی و انسانی و لزوم اتخاذ سریع تصمیم های موثر و عملیاتی، دانشی تحت عنوان مدیریت بحران به وجود آمده است. مدیریت بحران مجموعه اقداماتی است که قبل از وقوع در حین وقوع و بعد از وقوعِ سوانح، جهت کاهش عوارض و تلفات ناشی از حوادث انجام می شود. اهمیت مدیریت بحران در مناطق شهری با توجه به اینکه اثرات زیانبار حوادث تلفیقی از ویرانی های کالبدی و اختلال عملکرد عناصر شهری است، اهمیت بسیاری دارد. از این رو مدیریت بحران شهری مستلزم پیش نیاز های بسیاری است که فقط با یک برنامه ریزی بلند مدت و همه جانبه امکان‌پذیر می‌شود. به دلیل هم پوشانی برخی از وظایف مدیریت شهری و سایر مدیریت های موجود در شهر، وجود یک ارتباط موثر بین سیستمهای مدیریتی در تمام تقسیم بندی های زمانیِ وقوع حوادث، ضروری و حیاتی است. در بروز هر یک از حوادث طبیعی یا ناشی از اشتباهات انسانی، انسان و بناهای شهری مقولاتی هستند که می بایست به جهت پیشگیری یا کاهش صدمات احتمالی برای آنها برنامه‌ریزی و چاره اندیشی کرد. مولفه انسانی را می توان با ارائه آموزش ها و آگاه سازی صحیح آماده نمود و بناهای شهری به صورت مداوم نیاز به استاندارد سازی و نظارت های مرتبط دارند. اصولا بحران ها زمانی به وجود می‌آیند که مدیریت مسئول در طول زمان، بسیاری از معضلات قابل رفع را نادیده بگیرد که این موضوع سبب به وجود آمدن وتجمیع مشکلاتی می شود که حل آن بسیار سخت شده و خود تبدیل به یک بحران می‌شود.
بر اساس استانداردهای موجود در برنامه ریزی شهری، فرآیند مدیریت بحران ۵ مرحله دارد:
۱- لحظه های وقوع بحران ( در حد ثانیه تا یک دقیقه) ۲- گریز و پناه ۳- استقرار موقت ( ممکن است تا ماه ها به طول انجامد) ۴- رفع آثار تخریبی
هچنین مراحل مدیریت بحران شهری در چهار مرحله قابل دسته‌بندی است:
۱- پیشگیری: شامل کلیه اقداماتی که باعث کاهش اثرات بحران قبل از وقوع می گردد مانند مقاوم سازی تاسیسات و بناها. با توجه به اینکه پیشگیری بخش مهمی از چرخه مدیریت بحران است، مدیران ذی ربط باید این مقوله را در برنامه ریزی توسعه ملی و سیاست گذاری‌های ملی مدیریت بحران در نظر بگیرند.
۲- آمادگی: وقوع بسیاری از حوادث در اختیار انسان نیست اما کاهش اثرات آن قابل حصول است. آمادگی شامل افزایش توان عملیاتی و ایجاد قابلیت های لازم برای واکنش موثر در زمان وقوع حوادث است.
۳- مقابله: شامل کلیه اقداماتی است که در بازه زمانی قبل تا بعد از وقوع حوادث برای کاهش خسارات و نجات جان مردم و افزایش اثربخشی عملیات بازسازی انجام میشود.
۴- بازسازی: تامین حداقل امکانات لازم برای مردم آسیب دیده در کوتاه مدت و تامین نیازهای اساسی و بازگرداندن منطقه خسارت‌دیده به وضعیتی بهتر از قبل
کشور ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی، اقلیمی و زمین شناختی کشوری حادثه‌خیز به حساب می‌آید. وجود بافت‌های فرسوده، عدم توجه به شرایط طبیعی و زیست محیطی در کیفیت، طراحی و ساخت تاسیسات و ساختمان ها در بسیاری از شهرهای کشور سبب افزایش خسارات ناشی از بلایای طبیعی و نیز حوادثی با منشا انسانی می‌شود.
در اواخر دهه هفتاد مرکز مطالعات زلزله زیست محیطی شهر تهران در شهرداری تهران تشکیل شد و مطالعات ریز پهنه بندی لرزه های تهران را با همکاری آژانس هکاری‌های بین المللی ژاپن آغاز نمود. هچنین مجموعه‌ای با عنوان دبیرخانه طرح جامع مدیریت بحران تهران نیز در شهرداری تهران ایجاد گردید که این دو نهاد در دهه ۸۰ در هم ادغام و مرکز پیشگیری مدیریت بحران شهر تهران به وجود آمد و به لحاظ ساختاری بعدها به سازمان ارتقا یافت. ساختار مدیریت بحران برای شهری مانند تهران به تفکیک در شرایط عادی و بحرانی مشخص شده است و در حال حاضر دفتر هماهنگی مدیریت بحران در کلیه مناطق ۲۲ گانه شهرداری تهران تشکیل شده است.
سولماز رضایی
دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری