کالبد شهر

یادداشت تخصصی با موضوع “محرم، هویت و کالبد شهری”
روزنامه آفتاب یزد – ۱۱ مهر ۹۶ صفحه ۱۴

لینک در سایت روزنامه

هویت شهری مجموعه‌ای از خصوصیات و صفاتی است که باعث تمایز و استقلال یک اجتماع شهری از جوامع شهری دیگر به سبب تداعی خاطرات عمومی متمایز در شهروندان شده و نیز حس تعلق خاطر را در میان آنها به‌وجود می‌آورد. هویت شهرها یکی از معیارهای رشد برای شهرهاست. از آنجایی که یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های هویت شهری، کالبد آن، یعنی مهم‌ترین عنصر منظر شهری است، زمانی این هویت معنی پیدا می‌کند که در شکل و ساختار شهرها نمود پیدا کرده باشد. شهر و مجموعه عناصر تشکیل‌دهنده کالبدِ آن به‌عنوان عواملی الهام‌بخش بر شهروندانش اثر می‌گذارد و باعث شکل‌گیری تجربیات شخصی، جمعی و خاطرات شهروندی می‌شود. از نقطه‌نظر اجتماعی، شهرها کانون‌های بسیار مناسبی برای اعتلای ارزش‌های فرهنگی و پاسداری از ارزش‌های انسانی و هویت‌های ملی و دینی هستند. در واقع بر اساس یک تعامل دوسویه، هویت شهری، کالبدشهرها را شکل می‌دهد و در ادامه چنین کالبدشهری می‌تواند باعث ایجاد تحولاتی پویا در سیر تاریخی یک شهر شود.
عوامل اعتقادی، همواره اساس ایجاد زیستگاه‌های انسانی بوده و بشر براساس نوع جهان‌بینی، فرهنگ و اعتقادات، محیط پیرامون خود را به‌گونه‌ای ساخته که محل تجلی ارزش‌ها و باورهای او باشد. در تاریخ شهرهای کشورمان مراسم آیینی و اعتقادات مردم همواره تاثیر بسزایی در چگونگی شکل‌گیری فضاهای شهری و نیز هویت‌بخشی به محیط پیرامون شهروندان داشته است. همانگونه که محیط و کالبد ظاهری شهرها می‌توانند در میزان و نوع باورهای مردمان خود موثر باشند، اعتقادات مذهبی نهادینه شده در جامعه نیز می‌توانند بر چگونگی شکل‌گیری و تغییرات ظاهری شهرها اثرگذار باشند. کالبدشهرها همواره از عناصر رفتاری و عقاید ساکنان خود متاثر بوده و در این راستا آیین‌های مذهبی همواره بیشترین تاثیر را بر معماری عناصر شهری به‌عنوان یکی از ماندگارترین آثار هنری بشر داشته‌اند. تعامل میان آیین‌های مذهبی و منظر شهری، پدید‌آورنده منظری آیینی است که از گذشته تاکنون چنین تعاملی در جای جایِ شهرهای ایران وجود داشته است.
در تاریخ سرزمینی ایران، از دیرباز آیین سوگواری ماه محرم، اثرگذارترین و ماندگارترین آیین مذهبی بوده و هر سال اثرگذاری آن در تمام ارکان اجتماعی کشورمان گستره بیشتری یافته است. نمادهای این آیین مذهبی در شهرهای ایران همواره اثری عمیق بر الگوهای رفتاری و سبب تقویت حس همبستگی و وحدت در میان شهروندان شده است. به‌گونه‌ای که بسیاری، از سه پدیده اجتماعی زبان فارسی، آیین نوروز و آیین عزاداری ماه محرم به‌عنوان عوامل هم‌پیوندی در فرهنگ ایرانی یاد کرده و ریشه تاریخی چنین عزاداری‌هایی را فرهنگ
ایرانی – اسلامی می‌دانند. چنین مناسبت‌های مذهبی به‌عنوان نقاطی شاخص در ادوار زمانی، جایگاه خاصی برای مردم داشته و در ایام بزرگداشت آنها، منظر شهری هویت خاص خود را یافته و «منظر شهری مناسبتی» معنا پیدا کرده است. عناصر و اجزای شهری ایجاد شده به سبب چنین آیین‌های جمعی از بُعد معنا نیز سبب ایجاد فضاهایی خاطره‌انگیز و نمادین برای شهروندان می‌شود که در هویت‌بخشی به فضاها و ایجاد حس تعلق به آنها نقش بسزایی دارد.
در ایام سوگواری محرم، بسیاری از اجزای شهری چه به‌صورت ثابت مانند حسینیه‌ها و تکایای جامع و چه به‌صورت موقت مانند خیمه‌ها و تکایای کوچک بر ظاهر شهری و نیز سبک زندگی شهروندان اثرگذار بوده است. حسینیه‌ها به‌عنوان کانون برگزاری مراسم، شروع و پایان آن، به غیر از ایام شهادت امام‌حسین(ع) در ماه محرم نیز دارای ارزش و تقدیس ویژه‌ای در میان ایرانیان است و شاید بعد از بقاع متبرکه و مساجد، مهم‌ترین بناهای کالبدی مبتنی بر فرهنگ شیعی اسلامی به‌شمار آیند. در کنار آن مسیر حرکت دسته‌های عزاداری که معمولاً در مسیر خود از گذرگاه‌های اصلی، از نقاط مهمی مانند میادین مرکزی، مساجد، زیارتگاه‌ها، منازل بزرگان و… می‌گذرد، ‌باگذشت زمان ثابت و برقرار بوده و به‌عنوان یک عامل هویت در این مراسم به‌شمار می‌آید. در مجموع چنین مراسمی، پیوندی میان شهروندان، فضا، کالبد و آیین بزرگداشت بزرگ‌ترین اسوه‌های آزادگی تاریخ اسلام به‌شمار می‌آید. پیوندی که از دیرباز تاکنون اصول و نظم خاصی را در الگوهای شهرسازی شهرهای کشورمان سبب شده است.